عوارض اجتماعی و همه گیری بیماری صرع دکتر رضا مقدسی
مقدمه
بیماری صرع یکی از مهمترین بیماری های تحلیل برنده عصبی در دنیا است که بهدنبال اختلال در انتقال پیام های عصبی بین سلول های مغز به وجود می آید. این بیماری تمام گروه های سنی را درگیر می کند. صرع، یک حالت و وضعیت است، نه یک بیماری عفونی یا مسری؛ که در صورت عدم درمان، مشکلات زیادی برای بیماران به وجود می آورد. بیماری صرع بعد از سکته مغزی شایع ترین بیماری عصبی در جهان است. صرع بیش از آن که بر یک بیماری واحد دلالت داشته باشد به نوعی پدیدة بالینی اشاره می کند؛ زیرا اشکال و علل بی شماری برای صرع وجود دارند. به طورکلی، صرع یک بیماری مزمن با مجموعه ای از علایم ناهمگون است که مشخصه مهم آن حملات تشنجی عودکننده می باشد. میزان بروز و شیوع صرع در مناطق مختلف جهان متفاوت است. به طور کلی، در حدود 5 تا 30 نفر در هر 10000 نفر از مردم جهان با این بیماری و عوارض آن دست به گریبان می باشند.
تاریخچه بیماری صرع
در دوران باستان، بیماری صرع را حالتی روحی میدانستند. در بینالنهرین اعتقاد به اثر الهه ماه و جنگیری در بروز صرع داشتند و آن را "آفت دیو" میپنداشتند. در متون پزشکی بابلی حضور ارواح خبیث را علت بیماری میدانستند و برای درمان آن از روشهای روحانی استفاده میکردند. در یونان باستان صرع را "بیماری مقدس" مینامیدند و آن را مرتبط با تسخیر روح، جن و پدیدههای ماوراءالطبیعه (فرا سرشت) میدانستند. بقراط منشا روحانی بیماری را رد کرد و علت آن را در مغز میدانست و به جای واژه بیماری مقدس از واژه "بیماری بزرگ " استفاده می کرد. بنابراین اسامی مختلفی که برای صرع لحاظ شده است، از طبیعت ناشناخته و پیچیده بیماری ناشی میشود.
به دلیل اهمیت این بیماری و به منظور افزایش آگاهی مردم، روز بنفش، به عنوان "روز جهانی صرع" و "کمپین بیرون از سایه" نامگذاری شده است.
عوارض اجتماعی بیماری صرع
افراد مبتلا به صرع از مشکلات مختلف اجتماعی رنج میبرند. بزرگترین مشکل اشخاص مبتلا، نگرش منفی دیگران نسبت به آنها است. عدم اطلاع درست درباره بیماری و آمیختگی آن با خرافات، سبب بروز مشکلات متعددی مانند شرمساری اجتماعی، بدنامی ناشی از بیماری، طرد از اجتماع، مشکلات استخدام و افت تحصیلی میشود. بنابراین بسیاری از بیماران مبتلا به صرع دچار ترس میشوند؛ از جمله ترس از عقبماندگی ذهنی و ترس از مرگ در ضمن حمله تشنجی. بسیاری از بیماران صرعی، با مشکلات جدی در یافتن شغل یا حفظ شغل خود روبهرو هستند. از دست دادن صلاحیت رانندگی، یکی از پیامدهای منفی صرع در اجتماع است. از نظر فرهنگی نیز افراد مختلف فرزندان خود را از ازدواج با افراد مبتلا به صرع منع میکنند.
بیماران صرعی با نوعی انگ و بحران فرهنگی درگیر میباشند. هر چند که، میزان این انگ در جوامعی که برنامههای آموزش سلامت کارآمدی دارند، به آهستگی در حال کاهش است. بیماران مبتلا به صرع در معرض خطر ابتلا به انواع گوناگونی از مشکلات روانپزشکی مانند افسردگی، اضطراب و روانپریشی هستند. این خطر بسته به عوامل متعدد مانند شدت تشنج، سن بیمار و سابقه شخصی و خانوادگی ابتلا به اختلالات روانپزشکی بسیار متغیر است. افسردگی و خودکشی در بیش از 20 درصد افراد مبتلا دیده میشود. در حدود 7/1 درصد بیماران صرعی دچار "مرگ ناگهانی بدون علت مشخص (Sudden Unexpected Death in Epilepsy,SUDEP)" میشوند و سن شایع آن 15 تا 44 سالگی است. لذا اکثر افراد مبتلا به صرع، دچار مشکلاتی نظیر انزوا، محرومیت و افسردگی میشوند.
همهگیرشناسی صرع
اپیدمیولوژی صرع در کشورها و مناطق مختلف، متنوع است. به طورکلی، شیوع مادام العمر صرع در کشورهای پیشرفته بین 7/10-5/3 به ازای هر 1000 نفر است. ولی، در آسیا ، جنوب صحرای آفریقا و آمریکای لاتین از 4/74-9/. به ازای هر 1000 نفر متغیر است. علاوه بر این ، شیوع مدت صرع در مناطق روستایی بیشتر از مراکز شهری است. بیماری صرع از جمله بیماریهایی است که مطالعات گستردهای پیرامون همهگیرشناسی، تشخیص و همچنین درمان آن در سطح جهان صورت گرفته است. مطالعات همهگیرشناختی (اپیدمیولوژیک) صرع از نظر بررسی میزان بروز، شیوع بیماری، توزیع سنی، رابطه آن با وراثت، انواع مختلف آن و روشهای درمان در جوامع مختلف دارای اهمیت ویژهای است.
طبق تحقیقات انجام شده بیش از 70 میلیون نفردر دنیا به این بیماری مبتلا هستند که از این تعداد یک سوم آنان با وجود دریافت درمان‌های دارویی مختلف دچار تشنج‌های غیر قابل کنترل میشوند. احتمال ابتلا به صرع در همه افراد وجود دارد. اما، این مشکل بیشتر در کودکان (۳ تا ۶سال) و افراد مسن بالای ۵۵ سال دیده میشود. همچنین به طور نامحسوسی در مردان بیشتر از زنان به وقوع می‌پیوندد. با وجود این که، درمان قطعی مشخصی برای این بیماری وجود ندارد. اما، به کمک دارو و سایر راهکارها میتوان آن را کنترل کرد.
امروزه، ثابت شده است که فراوانی بیماریهای تحلیل عصبی (Neurodegenerative Diseases) با افزایش امید به زندگی یا سن افراد در جوامع انسانی زیاد میشود. بنابراین با در نظرگرفتن افزایش فرایند پیری در جمعیت جهان، شیوع بیمارهای تحلیل عصبی مانند آلزایمر، پارکینسون، فراوانی بیماری صرع در سالهای آینده افزایش مییابد.
مطالعات مختلف آمار متفاوتی از میزان شیوع صرع در کشورهای مختلف جهان گزارش میکنند. ولی به طورکلی، فراوانی بیماری صرع در کشورهای توسعه نیافته نسبت به کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بیشتر است. میزان ابتلای جهانی به صرع در کشورهای پیشرفته 6 تا 7 مورد به ازای هر ده هزار نفر و در کشورهای در حال توسعه 49 مورد به ازای هر ده هزار نفر است. اگرچه با درمان استاندارد در 80% موارد میتوان حملات تشنجی را کنترل نمود، ولی میلیونها نفر در جهان صرع کنترل نشده دارند. بر اساس مطالعات انجام شده، میزان شیوع این بیماری در کشورهای زیر صحرای بزرگ افریقا دو تا سه برابر کشورهای صنعتی غیرگرمسیری گزارش شده است. میزان شیوع این بیماری در کشورهای پیشرفته 4 تا 10 مورد در هر ده هزار نفر و در کشورهای در حال توسعه 57 مورد در هر ده هزار نفر میباشد. تعداد افرادی که در حال حاضر مبتلا به تشنج فعال هستند حدود10-5 نفر در ۱۰۰۰ نفر است. تشنج فعال یعنی فرد در پنج سال گذشته حداقل یک بار دچار حمله شده باشد.
بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک دیگری، در سال 2016 در حدود 90 درصد از 70 میلیون بیمار صرعی در کل جهان در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند. بهعلاوه، هر سال 4/2 میلیون نفر در کل جهان به این آمار افزوده میشود. از طرفی، بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی فراوانی افراد مبتلا به صرع در کشورهای توسعهیافته 10-4 نفر در 10000 نفر است. در حالی که این آمار در کشورهای در حال توسعه 57-14 نفر در 10000 نفر میباشد. با وجود اختلاف در روشهای اندازهگیری در کشورهای مختلف، فراوانی بیماریهای عفونی مانند نوروسیستی‌سرکوزیس (Neurocysticercosis ,NCC) (عفونت مغزی ناشی از خوردن گوشت خوک آلوده به کرم نواری تنیای مسلح) باعث افزایش فراوانی صرع میشود. همچنین، در حالی که در کشورهای توسعهیافته بیماری صرع بیشتر در کودکان و افراد مسن مشاهده میشود؛ در کشورهای در حال توسعه، بیشترین فراوانی صرع مربوط به دوران بزرگسالی است. در مطالعه دیگریEspinosa-Jovel و همکارانش به این نتیجه رسیدند که در حدود 80 درصد از بیماران صرعی در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی میکنند. این آمار با میزان بالای ترومای سر، آسیبهای پیش از تولد و عفونتهای بالای دستگاه عصبی مرکزی در این کشورها ارتباط دارد. (شکل 1)
شکل 1 . شیوع بیماری صرع ایدیوپاتیک بر اساس سن برای هر 100000 در هر دو جنس
با وجود کاهش بار بیماری از سال 1990 تا 2016، صرع هنوز هم یکی از علل مهم معلولیت و مرگ و میر در جهان است. در سال 2016 ، 9/45 میلیون بیمار در جهان مبتلا به صرع فعال بودند. از این بیماران، 24 میلیون نفر صرع ایدیوپاتیک فعال داشتند. شیوع صرع فعال با افزایش سن، با افزایش چشمگیر در 9-5 سالگی و در سنین بالاتر از 80 سالگی مشاهده میشود.
از نظر رابطه میزان بروز این بیماری و سن مریض نیز آمارهای متفاوتی وجود دارد. در یکی از تحقیقات انجام گرفته، این میزان در ده سال اول زندگی بخصوص در یک سال اول بیشتر بوده است. دهه دوم زندگی نیز از نظر فراوانی در مرتبه دوم قرار دارد. ولی بعد از آن با گذشت سن فراوانی بیماری کاهش مییابد و مجددا در سنین 60 سال به بالا یک افزایش مختصر مشاهده گردیده است.
تعداد مبتلایان به این بیماری در ایران از متوسط جهانی بالاتر است؛ به طوری که در حدود 700 هزار نفر بیمار صرعی در ایران وجود دارد. بر اساس آخرین بررسی ملی درباره گسترش و شیوع صرع در ایران که در سال 2021 میلادی در نشریه نیچر منتشر شده است، میزان شیوع صرع در ایران 6/16 در هر 1000 نفر با میانگین سنی 21- 19 سال به دست آمده است. آمار تفکیک هر یک از انواع صرع شامل، تشنج کانونی (59٪) ، صرع عمومی (38٪) و انواع ناشناخته صرع (3٪) در بین شرکت کنندگان تشخیص داده شد. شیوع کلی تشنج ناشی از تب نیز در طول زندگی 4/1 در هر 1000 نفر بود. همچنین، شیوع بیماری در بین گروه سنی 15 تا 19 سال بالاتر از سایر گروههای سنی بود. بر اساس این مطالعه نیز، شیوع صرع در تمام طول زندگی یک نفر در ایران بالاتر از میانگین جهانی است. بر اساس این مطالعه، به نظر میرسد شیوع بالای صرع در ایران به دلیل آسیبهای ناشی از حوادث جادهای، مسائل مربوط به شغل میباشد. همچنین، با وجود این که آمار دقیقی از شیوع صرع در کشورهای همسایه ایران (ترکیه، عراق و افغانستان) وجود ندارد، ولی به نظر میرسد که گسترش شهرنشینی در 90 سال اخیر و زندگی به سبک غربی باعث افزایش شیوع بیماری صرع در ایران شده است. بر اساس مطالعه دیگری درباره پراکنش صرع در مناطق مختلف ایران و علل ایجاد کننده آن، شیوع صرع در مناطق مرکزی، شمالی و شرقی ایران 5٪ بوده است. بیماریهای جسمی و وراثت به ترتیب با درصد 39 و 26 درصد از عوامل خطر شایع صرع بودند. همچنین به نظر میرسد بیماریهای جسمی مهمترین عامل خطر در ایجاد صرع را تشکیل میدهند. (شکل2).
شکل 2. شیوع صرع در طول زندگی در گروه های سنی و جنسی (28)
بنابراین بر اساس مطالعات Beghi که در سال 2020 در نشریهNeuroepidemiology منتشر شده است، به طور کلی شیوع صرع فعال در کشورهای کم درآمد و متوسط، بیشتر از کشورهای پردرآمد و توسعه یافته است. بر اساس این مطالعه آمار بیماری در کشورهای فقیر و در حال توسعه نسبت به کشورهای توسعه یافته به ترتیب 75/8 در مقابل 18/5 نفر در هر 1000 نفر میباشد. بنابراین به نظر میرسد، عوامل اقتصادی-اجتماعی نقش تعیین کنندهای در شیوع صرع فعال دارند. در تائید این فرضیه Ngugi و همکارانش نیز نشان دادهاند که نه تنها شیوع صرع فعال در کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای پیشرفته شیوع بیشتری دارد؛ بلکه در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه نیز در مقایسه با مناطق شهری همان کشورها شیوع صرع بیشتر است.
نتیجه گیری
صرع یکی از بیماری های شایع است که در ایران و جهان مشکلات زیادی را برای بیماران و خانوادهها ایجاد میکند. براساس اطلاعات موجود، صرع یک بیماری جهانی با پراکندگی متفاوت است. به طورکلی، شیوع صرع در کشورهای توسعه نیافته نسبت به کشورهای توسعه یافته بیشتر است. همچنین، شیوع صرع در مناطق روستائی نسبت به مناطق شهری در همه کشورها بیشتر است. با توجه به میزان بالای شیوع صرع در ایران نسبت به کشورهای منطقه و جهان و همچنین با توجه به نقش مهم عوامل جسمی در ایجاد صرع، به نظر میرسد توجه جدی به عوامل ایجادکننده آن مانند ترومای ناشی از تصادفات رانندگی و عوامل شغلی مورد توجه قرار گیرد.
[1] Grand Mal
