ویروس ها
این روزها ویروسها و به ویژه ویروس کرونا نقل محافل و مجالس شده اند. به جد. با توجه به ضعف شدید دانش عمومی زیستی و بهداشت در نزد خیلی از مردم، بازار شایعات و برداشت های نادرست نیز از این ویروس و بیماری کرونا نیز به شدت داغ شده است. بعضی از مردم اصلا ویروسها و اذنابشان را به حساب نمی اورند. عده ای بیش از حد ترسیده اند و سر در جیب مراقبت فرو برده اند و گوشه نشینی اختیار کرده اند. دسته ای که یا دانش و شناخت کافی دارند و یا توصیه های اهل فن را قبول دارند، شرایط جدید کشور را به درستی درک کرده اند و عاقلانه تر رفتار می کنند. لذا، مطالعه مطلب ساده زیر جهت آشنائی اولیه با ویروسها پیشنهاد می شود.
ویروس ها ( VIRUS )
واژه ی ویروس به معنی سم است. این نام گذاری جنبه ی تاریخی دارد. در دهه ی چهارم قرن بیستم « وندل استنلی» با مطالعه ی بیماری موزاییک تنباکو( TMV ) به این نتیجه رسید که عامل این بیماری کوچک تر از باکتری ها است و موجود زنده نمی باشد؛ بنابراین آن را ویروس نامید .
نکته : بیماری موزاییک تنباکو مخصوص گیاهان است.در این بیماری برگ ها پژمرده و لکه های سبز و قهوه ای بر روی برگ ایجاد می شود. عامل این بیماری ویروسی به نام موزاییک تنباکو است .
نکته : TMV مخفف کلمه ی Tabbaco Mosaic Virus می باشد .
بیماری هایی که توسط ویروس ها ایجاد می شود عبارتنداز: سارس، مرس، بیماری ناشی از کووید 19، ایدز، اوریون، آبله، آبله مرغان، ایدز، هپاتیت، فلج اطفال، سرماخوردگی، آنفلوانزا، سرخجه ، یک سوم سرطان ها .
مهم ترین ویژگی ویروس ها عبارتنداز:
1 – ساختارسلولی ندارند (فاقد غشاء ؛ سیتوپلاسم ؛ هسته ). بنابراین ساختاری ساده تر از باکتری ها دارند.
2 - انگل اجباری درون سلولی می باشند؛ یعنی ویروس ها در خارج از سلول های میزبان هیچ گونه ویژگی حیاتی ندارند و فقط درون سلول های میزبان می توانند تکثیر پیدا کنند.
3 – میزبان اختصاصی دارند؛ یعنی هر ویروس درون نوعی خاص از سلول های بدن یک موجود زنده تولید مثل می کنند.
4- اندازه ویروس ها نسبت به کوچک ترین جانداران یعنی باکتری ها به مراتب کوچک تر است. برای اندازه گیری و مشاهدهی آنها از میکروسکوپ های الکترونی و واحدی به نام nm) )استفاده می شود .
نکته : برای مشاهده و مطالعه ویروس ها از وسایلی مانند میکروسکوپ الکترونی ، صافی های بسیارریز و اولترا سانتریفوژ استفاده می شود.
ویروس موجود زنده نیست :
با توجه به این که ویروس ها قادر نیستند به طور مستقل تولید مثل کنند، در نتیجه موجود زنده محسوب نمی شوند. دانشمندان اعتقاد دارند ویروس ها قطعاتی از ژنوم موجودات زنده هستند که بدون آن ها نمی توانند وجود داشته باشند. بنابراین در هیچ یک ازشش سلسله موجودات زنده قرار نمی گیرند. بنابراین، این نظریه که ویروس ها مرز بین موجودات زنده و غیره هستند به شدت رد می شوند. ویروس ها به جز توانایی تکثیر؛ هیچ یک از ویژگی های موجودات زنده را ندارند .
ساختمان ویروس ها : هر ذره ی ویروسی که اصطلاحا (ویریون) نامیده می شود، از دو بخش تشکیل شده است :
1 – ماده و راثتی : که DNA یا RNA می باشد. از ویروس هایDNA دار می توان ویروس ابله مرغان؛ هپا تیت؛ هرپس سیمپلکس و ابله( واکسینا ) و از ویروس های RNAدار می توان TMV ، HIV ؛ هاری؛ آنفلوانزا و فلج اطفال را نام برد .
- ماده وراثتی ویروس خواص آن ( انتخاب میزبان و شدت بیماری) را تعیین می کند.
2 – پوشش ویروس : همه ویروس ها پوششی از جنس پروتئین به نام (کپسید) دارند. کپسید از واحدهای کوچک و تکراری به نام کپسومر تشکیل شده است. در برخی ویروسها که به اصطلاح ویروس های پوشش دار نامیده می شوند، علاوه بر کپسید؛ پوششی از جنس غشای سلول میزبان نیز در اطراف کپسید وجود دارد. مثل: (HIV ؛ INFLU ؛ هرپس)
- پوشش ویروس باعث حفاظت ماده وراثتی؛ اتصال ویروس به سلول میزبان و ورود به داخل سلول می شود.
انواع ویروس ها بر اساس نوع میزبان:
1 – باکتریوفاژ: با آلوده کردن باکتری ها باعث از بین رفتن آن ها می شود. هر باکتریوفاژ دارای ناحیه ای به نام سر که محتوای ماده ی وراثتی است . ناحیه ای به نام گردن و دم ؛ ناحیه ای به نام صفحه ی انتهایی و زوائد چسبیده می باشد .
2 – ویروس های گیاهی مانند : TMV که اغلب RNA دار هستند .
3 – ویروس های جانوری : DNA دار یا RNA دار هستند .
تقسیم بندی ویروس ها از نظر شکل :
1 – ویروس های مار پیچی: این ویروس ها ساختار میله ای دارند. آرایش کپسومرهایِ کپسید ِآنها به شکل مارپیچی است. مانند ویروس TMV و دم باکتریوفاژ.
1- چند وجهی :دارای وجوه متعدد می باشد. بیشتر ویروس ها دارای 20 وجه هستند. هریک از وجوه آنها یک مثلث متوازی الاضلاع است. این ویروس ها کروی شکل به نظر می آیند . مانند آدنو ویروس ها و ویروس تنفسی.
چرخه تولید ویروس ها :
شامل چند مرحله است:
1-اتصال ویروس به سلول میزبان: اتصال ویروس ها معمولاً با گیرندهای خاص غشایی انجام می شود.
2-ورود ویروس: ویروس های باکتریایی از طریق ایجاد سوراخ در دیواره ، ویروس های گیاهی از طریق منافذ دیواره سلولی و ویروسهای جانوری از طریق فرآیند آندوسیتوز وارد سلول می شود.
3- تکثیر ویروس: بعد ازورود ویروس یا ماده ی وراثتی آن به سلول میزبان، با استفاده از امکانات سلول میزبان ویروس تکثیر پیدا کرده است (ساخت کپسید و ماده ی وراثتی) و با افزایش تعداد ویرو س ها سلول میزبان از بین رفته و ویروس ها خارج می شوند.
نکته: آلوده کردن عبارت است از ورود ویروس ها یا ماده ی وراثتی آن به درون سلول میزبان .
ویروس ها بعد از ورود به سلول دو سرنوشت دارند :
1- چرخه لیزوژنیک: برخی از ویروس ها بعد از ورود به سلول میزبان ماده ی وراثتی خود را درون ماده ی وراثتی سلول میزبان جای داده و به صورت غیر فعال (پروویروس) باقی می ماند. پروویروس همراه سلول میزبان تکثیر پیدا کرده و به آن آسیبی نمی زند. ولی در شرایط خاص ایجاد بیماری می نماید. مثلاً با افزایش دمای بدن انسان ، ویروس تبخال فعال می شود و ایجاد زخم های پوستی در اطراف دهان می نماید . این چرخه را لیزوژنیک می نامند.
2-چرخه لیتیک : برخی ویروس ها بعد از ورود به سلول میزبان تکثیر پیدا کرده و باعث تخریب سلول میزبان می شود .
نکته: ویروس های گروه اول را معتدل و گروه دوم را بیماری زا می نامند.
ویروس HIV(ویروس نقص یا کاهنده ایمنی انسان): ازمهم ترین ویروس هاست که ایجاد بیماری ایدز می کند (ایدز یا نشانگان نقص ایمنی اکتسابی ). ویروس HIV جزو گروه ویروس های پوشش دار ِ RNAدار می باشد. همچنین این ویروس به خانواده ای از ویروس ها به نام (رتروویروس ها) تعلق دارد. با وجود اینکه ماده وراثتی این ویروس ها RNAمی باشد بنابراین برای گرفتن ماده وراثتی درون ژنوم سلول میزبان RNAویروس توسط آنزیم ترانس کریپتاز معکوس به DNA تبدیل می شود. DNAحاصل درون ژنوم قرار می گیرد و الگوی تولید RNA ویروسی می شود.
نکته: ویروس HIV در تمام مایعات بدنِ فردِ آلوده مانند خون، مایع منی، مایع واژن به فراوانی وجود دارد.
- گفته می شود این ویروس اولین بار در آفریقا و از میمون ها به انسان منتقل شده می شود .
ویروس HIV از سه راه به انسان منتقل می شود: 1 - خون و فرآوردهای خونی 2 - تماس جنسی 3- مادر به جنین
ویروس HIVبه گروهی از مدافعین بدن به نام سلول های خاص نوع T به نام + CD4حمله می کنند و آنها را از بین می برند. وقتی تعداد لنفوسیت های + CD4 به پایین تر از 200 عدد در یک سی سی خون کاهش پیدا کرد، نشانههای بیماری ایدز ظاهر می شود. از زمانی ورود ویروس به بدن فرد تا ظهور علائم چندین سال (نزدیک به ده سال) طول می کشد . در این زمان فرد اصطلاحاً HIVمثبت است، یعنی در بدن فرد ویروس وجود دارد ، ولی علائم بیماری هنوز ظاهر نشده است. این دوره را دوره نهفتگی می نامند. با ظهور علائم بیماری گفته می شود فرد مبتلا به ایدز است و مرگ فرد به زودی فرا می رسد.
نکته: در حقیقت ویروس ایدز فرد را نمی کشد ، بلکه سیستم ایمنی را به قدری ضعیف می کند که میکروب های دیگر که در افراد سالم بیماری ایجاد نمی کند، باعث مرگ فرد می شود .
علایم ایدز: تب و تعریق شبانه ،کاهش وزن بدن ،ایجاد زخم های پوستی که بهبودی حاصل نمی کند( سارکوما کاپوسی)، تراخم( زخم های چشمی) ، سل.
نکته: بیماری ایدز واکسن و درمان قطعی ندارد، بنابراین بهترین روش مقابله با آن ، پیشگیری است.
نکته: امروزه ساختارهایی مانند ویروئیدها (شبه ویروس ها) و پریون ها شناسایی شده اند ، که باعث ایجاد بیماری های مختلفی می شوند.
- ویروئیدها فقط از ماده وراثتی تشکیل شده اند (RNA) و معمولاًدر گیاهان ایجاد بیماری می کنند.
- پریون ها پروتئین های غیر طبیعی می باشند که در تماس با پروتئین های سالم، فعالیت آنان را مختل و باعث بیماری می شوند، مانند بیماری جنون گاوی .
