عصر زیست شناسی
عصر زیست شناسی
رضا مقدسی
دانشجوی دکتری نوروفیزیولوژی- دانشگاه شهید چمران اهواز(روزانه)
Email: ghr.moghaddasi@gmail.com
بیش از یکصد سال پیش گریگور مندل به دنبال تلاشهای مجدانه و پیگیر در پایه گذاری علم جدیدی که بعدها ژنتیک نام گرفت، نتوانست توجه دانشمندان هم عصرش را جلب نماید. ولی او اعتقاد داشت که: بالاخره زمانش فرا خواهد رسِید. اکنون بشر به دنبال انقلاب اتم و انفورماتیک قدم در عرصه جدیدی گذاشته است که مندل اساس آن را بیش ازیکصد و سی سال قبل گذاشته است انقلاب ژنتیک ... .ژنتیک شاخه ای از علم زیست شناسی است.
علم زیست شناسی شگفت انگیزترین، گسترده ترین و جذاب ترینِ رشته های علوم تجربی می باشد. گستردگی آن به دلیل تنوع، پیچیدگی و کثرت گونه های جانداران می باشد، که تمام پهنه های زمین ، خشکی ها و آب ها، را اشغال نموده اند و جذابیت آن به خاطر پرداختن به آثار حیات و کشف قوانین حاکم بر زندگی موجودات زنده می باشد؛ امری که تمام تلاش ها و فعالیت های بشر بخاطر بهبود کیفیت آن است.
زیست شناسی چشم ما را به جهان بازتر می کند و چشم انداز آفرینش را در مقابل دیدگان عقل ما گسترده تر می سازد. در این علم، آیات الهی را در آفاق مختلف هستی به وضوح و زیبائی مشاهده می کنیم و ترکیب موزون حکمت و علم و قدرت و زیبائی را که از صفات الهی است در یکایک پدیده های هستی مشاهده می کنیم. این مشاهده هم ما را در برابر مبدأ هستی به خضوع و ایمان وا می دارد و هم در بهره مندی صحیح از نعمت های الهی در آفرینش، شناخت و توانائی می بخشد. از این رو، می توان گفت که مطالعه ساختمان موجودات زنده از دریچه علم زیست شناسی، در واقع مطالعه بخش وسیعی از کتاب خلقت و نظاره کردن بر بسیاری از آیات اعجاب انگیز و تحیر آفرین خالق جهان است. لذا درس زیست شناسی، در عین حال درس خداشناسی و آشنائی با زیبائی و ظرافت و اتقان صنع پروردگاری است. زیست شناسی پرده از روی بخش وسیعی از نظم و تدبر عمیق و مافوق تصور حاکم بر جهان را کنار می زند.
ابزار شناخت در زیست شناسی، بسان هر علم تجربی دیگر، مشاهده و تجربه است، وسیله ای که دانشمندان زیست شناسی برای مطالعه در محیط های زنده از آن سود می جویند و به کمک آن به شناخت قوانین حاکم بر موجودات زنده می پردازند، حس و تجربه است.
بشر امروزی با مشکلات و معضلاتی روبروست که بدون کمک زیست شناسان قادر به حل آنها نمی باشد. هم اکنون بیش از 7 میلیارد انسان در سطح کره زمین زندگی می کنند و هر ثانیه سه نفر به تعداد آنها افزوده می شود . اکنون بشر به سرعت در حال بلعیدن منابع طبیعی است. هم اکنون در هر ثانیه بیش از یک هکتار از جنگل های گرمسیری جهان در حال نابودی است و زمین تا کنون تقریباً نیمی از جنگل های بارانی استوائی خود را از دست داده است. پیش بینی می شود در آینده ای نه چندان دور این جنگل ها از بین بروند. در اثر تخریب وسیع جنگلها که انسان بخرد[1] (!) مسبب آن است، حدود 000/50 گونه گیاهی یعنی 4/1 کل گونه های موجود، همراه با 2000 گونه پرنده و تعداد بی شماری از گونه های حشرات منقرض خواهد شد.
هم اکنون، بیش از یک سوم جمعیت جهان از گرسنگی و سوء تغذیه و یا هر دو رنج می برند و 4/3 آنها آب و مسکن کافی ندارند. بنابراین تعداد زیادی از انسانها در کشورهای جنوب (در حال توسعه ) از گرسنگی و یا امراض ناشی از سوء تغذیه جان می سپارند. اصلی ترین علت پدید آورنده این وضع رشد مداوم جمعیت آدمی به ویژه در کشورهایی است که کمبود غذا در آنها مشهودتر است. در عین حال، هنوز هم رشد جمعیت در بیشتر کشورهای فقیر بسیار بیشتر از رشد جمعیت کشورهای صنعتی و ثروتمند است. در نتیجه، روز به روز اغنیا، غنی تر و فقرا فقیرتر می شوند.
بحران های دیگری همانند کمبود آب شرب،کمبود انرژی و ایدز و ابولا نیز روز به روز فشار مضاعفی را به بشرِ متمدن وارد می نمایند. امروزه زیست شناسان به همراه دانشمندان سایر علوم در تلاشاند راه حل هایی برای مشکلات پیچیده بشر بیابند. راه هایی برای تولید بیشتر غذا، کشف دارو های جدید، درمان بیماریها و یافتن راه حل هایی برای نجات گونه های در خطر انقراض و ... و البته خشکسالی و پدیده ریزگردها در کشور ما.
بررسی ها نشان می دهد که کشورهای پیشرفته جهان سهم عمده ای از درآمد ملی خود را صرف پژوهش در علوم زیستی (زیست فناوری، علوم شناختی، کشاورزی و ... ) می نمایند و رشتههای فیزیک، شیمی، ریاضی و مهندسی در رتبه های بعدی قرار دارند. سهم علوم زیستی در تحقیقات جهان 5/57 درصد و علوم فیزیکی (فیزیک ، شیمی ، ریاضی و مواد ) 5/42 درصد می باشد. این در حالی است که در ایران علوم زیستی 24 درصد و علوم فیزیکی 5/42 درصد از سهم کل تحقیقات کشور را به خود اختصاص می دهند. از طرف دیگر در رتبه بندی جهانی علوم زیستی ایران حائز رتبه 60 و شیمی حائز رتبه 44 می باشد. این آمار نشان دهنده توجه شایان و تلاش جدی کشورهای پیشرفته به علوم زیستی می باشد ولی در کشور ما به علوم زیستی توجهی درخور نمی شود. البته در سالهای اخیر تلاشهای جدی و در خور تقدیری در زمینه زیست فناوری صورت گرفته است.
دروس زیست شناسی مدارس سه هدف عمده را دنبال می کنند: انتقال دانستنی های لازم درباره جاندارن و محیط زیست آنها به فراگیران، ایجاد مهارت ها و توانائی های لازم در دانش آموزان و به وجود آوردن نگرش زیستی مناسب در آنها به طوری که به عنوان شهروندی آگاه و مسئولیت پذیر قادر به درک صحیح مسائل بهداشتی و زیست محیطی و کمک به حل مسائل زیستی خود اطرافیان و جامعه به ر روش منطقی و علمی باشند.
زیست شناسی علمی تجربی است و فقط با حفظ کردن مطالب آن، بدون داشتن مهارت لازم در زمینه اندیشیدن و پژوهش در دنیای پیرامون، نمی توان سهم شایستهای در پیشبرد آن بر عهده گرفت.
علم زیست شناسی در عصر حاضر دروان گذر از زیست شناسی توصیفی به زیست شناسی تحلیلی را طی می کند. زیست شناسی امروز می کوشد تا با تکیه بر یافتن الگوهای ساختمانی و علمی مشترک در بین اشکال گوناگون حیات، به درک صحیحی از منطق حیات (The logic of life ) نائل آید و قانونمندی پدیده های مختلف زیستی را دریابد. به قول فرانسوا ژاکوب (F.Jacob –1972 ) « هدف زیست شناسی امروز، درک و توجیه خصوصیات جانداران براساس اجزای سازنده آنهاست ».
زیست شناسی امروز نگرش چرا جویانه دارد و ادموند ویلسون (E. .Willson) کلید دستیابی به پاسخ چراها را چنین می داند: « کلید هر مسئله زیست شناختی را سرانجام باید در سلول جستجو کرد، چون هر جاندار یا خود یک سلول یا زمانی یک سلول بوده است ». این همان وظیفه ای است که زیست شناسی سلولی و ملکولی بر عهده دارد. مهندسی ژنتیک، که یکی از دستاوردهای این علم است ابزار قدرتمندی است که نه تنها در علوم زیستی بلکه در تکنولوژی جایگاه بسیار رفیعی به خود اختصاص داده است.
بیوتکنولوژی، با بهره گیری از فنون مهندسی ژنتیک و اصول ژنتیک ملکولی چنان تأثیرشگرفی بر روندهای علمی و اقتصادی نهاده است که آن را « انقلاب سوم علمی » نام نهاده اند. انقلابی که به عقیده بسیاری از پژوهشگران به دنبال انقلاب اتم و انقلاب انفورماتیک و رایانه آینده بشر به آن متکی است.
تا کنون تحقیقات زیست شناسی به مشاهده مقدماتی پدیده های طبیعی محدود بوده است ولی اکنون این دورنما را مشاهده می کنیم که قادر به کنترل و کارگردانی سیستم های زنده خواهیم بود. این دانش قبلاً هرگز به دست نیامده بود مگر در داستانهای تخیلی.
بنابراین اگر بشر بخواهد کره زمین را به عنوان تنها زیستگاه شناخته شده در عالم با تمام زیبائی هایش حفظ کند، چاره ای ندارد که برنامه ریزی دقیق و حساب شده ای برای استفاده از طبیعت و منابع آن بنماید. آموزش اصول محیط زیست در مدارس نقش بسیار مهمی در این زمینه دارد.
به امید آنکه آسمان زمین مان، همواره آبی آبی و جنگل هامان همواره سبز سبز باشند. به قول سهراب سپهری:
آب را گل نکنیم،
مردمان سر رود، آب را فهمیدند.
گل نکردندش، ما نیز
آب را گل نکنیم.
منابع :
1- دانش زیست شناسی ،پل وایس و ریچارد کوف ، انتشارات مدرسه،1372
2- زیستن در محیط ریست، جی تی میلر ، انتشارات دانشگاه تهران،1371
3- مبانی ژنتیک ملکولی ، سید علی آل محمد و منیژه رحمانی ، انتشارات فاطمی ،1381
4- زیست شناسی ، دانش پیشتاز قرن ، دکتر موسوی موحدی ، دانشگاه تهران (IBB)
5- هشت کتاب ، سهراب سپهری
