آموزش مفهومی زیست شناسی و کتب کمک درسی

آموزش مفهومی زیست شناسی و کتب کمک درسی

رضا مقدسی

                                                                                                                                      فضل خدای را که تواند شمار کرد     یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد

تاکنون بیش از یک دهه از تغییر نظام آموزشی کشور، از ترمی به سالی- واحدی می گذرد. فرایندی که با تغییرات بنیادین در محتوا و برنامه ی آموزشیِ زیست شناسی کشور همراه بود. از مهم ترین تغییرات اجرا شده در نظام سالی – واحدی، می توان  به حذف ناشایست درس آزمایشگاه زیست شناسی ( سال سوم تجربی ) و درس زیست و بهداشت سال دوم ( کلیه رشته ها) نام برد.

در چند سال اخیر لزوم برنامه ریزی و اجرای تحول بنیادین در نظام آموزش و پرورش کشور مطرح شده است.  به دنبال آن سند برنامه درس ملی تدوین گردید. "برنامه درس ملی سندی است که نقشه کلان برنامه درسی و چارچوب نظام برنامه ریزی درسی کشور را به منظور تحقق اهداف آموزش و پرورش نظام جمهوری اسلامی ایران تعیین و تبیین می نماید" . یکی از مهم­ترین اهدافی که در تدوین برنامه درسی ملی مورد انتظار می باشد، آموزش عمیق مفاهیم و پرهیز از "تست زدگی" است. به همین منظور در برنامه درسی جدیدِ مدارس، آزمون های تشریحی به تدریج جایگاه ویژه­ای یافته­اند و سوابق تحصیلی دانش آموزان تاثیر بیشتری در قبولی آنها در کنکور سراسری دانشگاه­ها دارد. به طوری حتی ادعا می شود، در آینده­ای نه چندان دور، آزمون کنکور به تدریج حذف و آزمون­های نهایی و سوابق تحصیلی دانش آموزان ، به جای آنها، ملاک قبولی در دانشگاه خواهد شد.

وقتی صحبت از برنامه درسی ملی، تحول بنیادین آموزش و پرورش، حذف کنکور و آموزش مفهومی علوم در کشور مطرح شده است، منظور و مقصود چیست؟ چگونه می توان کتابی متناسب با این حال و روز پیدا کرد؟

پیدا کردن یک کتابِ کمک درسی مناسب در بین حجم عظیم کتب موجود با تبلیغات رنگارنگ کاری مشکل است. این سوال مهم اکثر دانش آموزان است که، "چه کتابِ کمک درسی برای افزایش قابلیت­های علمی من مناسب است"؟ 

پاسخ اینجانب، به عنوان دبیر زیست شناسی، که عمری را صرف آموزش و پژوهش در این رشته نموده­ام، این است: بهترین، جامع­ترین و مناسب­ترین کتاب برای مطالعه دانش آموزان، برای کنکور و امتحانات نهایی، کتاب درسی است. البته نه به این دلیل که کتب درسی زیست شناسی دبیرستان جامع و کامل­اند؛ بلکه به این دلیل که کتب درسی، منبع اصلی امتحانات نهایی و کنکور می باشند، کتابِ مقدس دانش آموزان محسوب می شوند.

دومین دلیل که  اختصاص به کتاب­های  زیست شناسی دارد، تفاوت جدی بین آموزش زیست شناسی با سایر علوم  است. در  توضیح این مطلب لازم است این طور عنوان کنم که، درس زیست شناسی نه کاملا حفظی است و نه مثل ریاضی کاملا محاسباتی. ولی یادگیری زیست شناسی نیاز به حفظ اصطلاحات و مفاهیم زیادی دارد که همانند جدول ضرب ریاضی و فرمول­های فیزیک محسوب می شوند؛ به طوری که بدون آنها نمی توان درباره­ی هیچ فرایند یا پدیده  زیستی صحبت کرد. ولی همانطور که به صرف حفظ فرمول­ها و تعاریف علوم فیزیکی نمی توان مسایل این علوم را حل کرد، با حفظ اصطلاحات زیست شناسی نیز نمی توان به تشریح و تبیین پدیده­های زیستی پرداخت و روابط بین آنها را پیدا کرد. بنابراین اصطلاحات و مفاهیم بسیار زیست شناسی ابزار کارند، مثل جدول ضرب برای انجام محاسبات پیچیده ریاضی.  برای فهم دقیق و عمیق زیست شناسی باید ضمن حفظ اصطلاحات و مفاهیم فراوان این علم، که به گستردگی حیات می باشند، بر آنها تمرکز کرد و ارتباط طولی و عرضی آنها را درک کرد.

درک عمیق در زیست شناسی به ابزارهای فراوانی مانند امکانات آزمایشگاهی، تصاویر و پویانماهای مناسب و سایر امکانات جدید و قدیم آموزشی دارد. کتب کمک درسی و اموزشی مناسب نیز از جمله منابع آموزشی می باشند که دانش آموزان را به درک صحیح و عمیق مفاهیم زیستی کمک می کنند. با توجه به اینکه اکثر دانش­آموزان نابغه نیستند، بنابراین نیاز جدی به راهنمایی دبیران و مطالعه کتب دیگر برای درک عمیق دارند. البته معنی این جمله عدم نیاز دانش­آموزان تیزهوش به مطالعه کتاب نیست. شعار همیشگی من برای دانش­آموزان این است:" به جای بارها خواندن یک کتاب، کتب متعددی مطالعه کنید". چرا؟ چون هر مولف مفاهیم را به زبان خاصی توضیح می دهد، بنابراین مطالعه­ی کتب گوناگون مثل عکس برداری از  یک گل از زوایای مختلف است که همه جوانب را نشان می دهند.

متاسفانه بر خلاف واقعیت موجود، اکثر دانش آموزان، زیست شناسی را درسی کاملا حفظی می دانند و فقط به تکرار و حفظ­کردن مطالب می پردازند. از طرف دیگر با توجه به تحولات بنیادین در آموزش و پرورش، به تبع آن شیوه­های آموزش و ارزشیابی نیز متحول می شود؛ یعنی آموزش مفهومی و ارزشیابی مفهومی. در بررسی­هایی به عمل آمده از آزمونهای نهایی سوم به این نکته مهم پی خواهید برد که بیش از 95 درصد سوالات امتحانی در حیطه دانشی می باشند که کمترین ارزشی از نظر آموزشی دارند. سیر تحول آزمونهای نهایی در چند سال اخیر به سمت حیطه­ی دانش بوده است. تکرار این روند در طول بیش از یک دهه باعث القای این تصور غلط شده است که زیست شناسی را فقط باید حفظ کرد. بنابراین، چه بسا اگر دبیران زیست شناسی سوالات مفهومی طرح کنند با اعتراض اولیا و دانش آموزان مواجه می شوند که سوالات خارج از کتاب است. در مقام مقایسه اگر مثلا دبیر ریاضی یا فیزیک  مسائلی را سر کلاس حل کرده و عین آنها را برای امتحانات ارایه دهد دانش آموزان تعجب خواهند کرد، چون حداقل انتظار دارند مسائلی جدیدی برای امتحان طرح شود.

در برنامه جدید آموزشی که به دنبال حذف کنکور می باشند، جایگزین مناسب را امتحانات هماهنگ با سوالات مفهومی می دانند. پاسخ به سوالات مفهومی نیاز به اموزش مفهومی دارد که اندکی با آزمون­های چندگزینه­ای تفاوت دارد.

مانند خورشید

با نور و گرمای محبت و نیروی هستی بخش خدمت

می توان در بین مردم آسان درخشید

بر دیگران تابید و جان تازه بخشید