بی مهری به علوم زیستی

بی مهری به علوم زیستی، دانش پیش­تاز قرن 21 

رضا مقدسی

 یادم هست، در سالهای 1374 تا 1377  که در مقطع کارشناسی ارشد رشته­ی فیزیولوژی جانوری ، از گرایش­های زیست شناسی، در دانشگاه فردوسی مشهد مشغول به تحصیل بودم. یکی از نکات جالبی که در مسافرت­ها و صحبت با همسفران معرفی رشته­ی تحصیلی ام به عنوان دانشجو بود. چون  در اکثر موارد زیست شناسی  برا ی آنان نا شناخته بود ناچار رشته­ی خود را  علوم تجربی معرفی می کردم. اکنون با گذشت بیش از ده سال که در محیطهای مختلف آموزشی و دانشگاهی مشغول به تدریس می باشم، هنوز در خیلی موارد زیست شناسی را مهجور و مظلوم می بینم. مثلا اکثر مدیران مدارس برای یافتن دبیران مجرب ریاضی و فیزیک کلی تفحص می کنند و کلاسهای متعدد در طول سال برگزار می کنند ولی برای زیست شناسی... . "تو خود بخوان حدیث مفصل زین مجمل" . و این داستان در داشنگاه و مراکز پژوهشی و تحقیقاتی همچنان ادامه دارد.

بشر امروزی با بحران­های بزرگی از قبیل آلودگی  و تخریب محیط زیست، کمبود آب شیرین، کمبود نفت و منابع انرژی، سوء تغذیه و بیماری­های مهلک مانند ایدز و مالاریا و ... روبه­رو است. بی شک، حل این مشکلات بدون کمک زیست شناسان امکان­پذیر نمی باشد. در سال­های اخیر پیشرفت­های شگرفی در زمینه­های محتلف علوم زیستی مانند کنترل و درمان بیماری­ها، پیوند اعضای بدن انسان، تولید انواع جدید محصولات زراعی و باغی و ... حاصل شده است که نقش مهمی در افزایش سطح بهداشت و سلامتی جوامع بشری و تولید غذای مورد نیاز آنها داشته است. پیشرفت­های به دست آمده در رشته­های علوم زیستی به قدری سریع است که برای اینجانب که نزدیک به دو دهه از ورودم به این رشته می گذرد، کاملا ملموس است. خوب یادم هست حدود 15 سال پیش که در دوره­ی کارشناسی دبیری زیست شناسی در دانشگاه تربیت معلم تهران در کلاس سلولی و ملکولی دکتر احمد مجد ( از چهره­های ماندگار) وقتی صحبت از شگفتی ­ها و تحقیقات جدید این رشته به عمل آمد برای ما باورکردنی نبود. نمی توانستیم باور کنیم که روزی نه چندان دوردانش سلولی را به این جایگاه رفیع رساند. اکنون با گذشت نزدیک به دو دهه خیلی از آن آرزوها به واقعیت تبدیل شده است.

      دانشمندان و زیست شناسان با مقایسه­ی کمی و کیفی  مقالات ISI  و پیشرفت­های به دست آمده­ی علوم زیستی در ایران و جهان، زیست شناسی را علم پیشتاز قرن 21 می دانند و بر جایگاه رفیع این علم مهر تایید می زنند. این در حالی است که در کشور ما و به خصوص در آموزش و پرورش  و دانشگاهها کمترین توجهی به آن می شود. به طوری که امروزه، یکی از دغدغه­های اساسی همه­ی دبیران زیست شناسی، دانشجویان و اساتید این رشته، کم توجهی و بی مهری برنامه­ریزان و مدیران ارشد، اولیاء مدارس و حتی دانش آموزان و دانشجویان به درس زیست شناسی می باشد. در حالی که توانمندیها و قابلیت­های علوم زیستی بر کمتر کسی پوشیده است.

       برای هر ایرانی غیرت­مندی شنیدن نقاط ضعفِ کشور، به ویژه علم و فناوری، دردآور است. موسسات بین­المللی ایران را در بین تولیدکنندگان علمی جهان در مقام چهل و دوم قرار می دهند که در خور و  شایسته­ی ملتی متمدن با سابقه­ی درخشان علمی و تاریخی نمی باشد. در این رتبه­بندی کشورهای امریکا، ژاپن، آلمان، انگلیس، فرانسه، چین، ایتالیا و کانادا رتبه­های اول تا هشتم را دارا می باشند.

     بررسی ها نشان می دهد که کشورهای پیشرفته جهان سهم عمده ای از درآمد ملی خود را صرف پژوهش در علوم زیستی (زیست شناسی سلولی و ملکولی، بیوشیمی، پزشکی، کشاورزی و فارماکولوژی ) می نمایند و رشته های فیزیک، شیمی، رایانه، ریاضی و مهندسی در رتبه های بعدی قرار دارند. سهم علوم زیستی در تحقیقات جهان 5/57 درصد و علوم فیزیکی (فیزیک، شیمی، ریاضی و مواد ) 5/42 درصد می باشد. این در حالی است که در ایران علوم زیستی 24 درصد و علوم فیزیکی 5/42 درصد از سهم کل تحقیقات کشور را به خود اختصاص می دهند. از طرف دیگر در رتبه­بندی جهانی علوم زیستی ایران حائز رتبه 60 و شیمی  حائز رتبه 44 می باشد. این آمار نشان دهنده توجه شایان و تلاش جدی کشورهای پیشرفته به علوم زیستی می باشد ولی در کشور ما به علوم زیستی توجه مناسب و شایسته نمی شود. البته، تلاش­های صورت گرفته در برخی عرصه­ها مانند سلول­های بنیادی، تولید داروهای جدید و شبیه سازی قابل تقدیر و ستودنی است

در حالی که بیشتر ژورنال­های علمی جهان در زمینه­ی بیولوژی می باشند، ولی در کشور ما سهم مجلات علوم زیستی نسبت به علوم فیزیکی بسیار اندک می باشد. آمار ارایه شده نشان دهنده­ی ضعف عمده­ی ما و فاصله­ی زیاد ما با کشورهای پیشرفته می باشد. رسیدن به استانداردهای جهانی نیاز به عزم ملی و حمایت­های همه جانبه مسئولین و کارگزاران از آموزش و تحقیقات دارد. البته در سالهای اخیر تلاشهای جدی به چشم می خورد. تعداد مقالات ایرانیان در مجلات بین­المللی در فاصله­ی سالهای 1357 تا 1382 از 470 مورد به 3200 مورد افزایش یافته است که رشدی معدل 7 برابر را نشان می دهد. امید می رود  در سالهای آینده شاهد جهش علمی در کشور به خصوص در علوم زیستی باشیم.

عوامل مؤثر بر تولید دانش عبارتنداز:

1-     جذب دانشمندان توانا در زمینه­های مختلف پژوهشی

2-     برگزاری منظم و دوره ای همایشهای علمی و دورههای مشترک آموزشی

3-     دعوت از اساتید معتبر و همکارهای علمی ملی و بین المللی

4-     افزایش اطلاعات علمی در کشور، توسعه­ی دانشگاهها و مراکز آموزشی، دورههای بازآموزی، چاپ کتب و نشریات علمی

5-     بهبود فضای بین المللی

6-     توسعه­ی علوم بین رشته­ای مانند بیوشیمی، بیوفیزیک، بیوشیمیوفیزیک و بیوتکنولوژی

7-     تامین امکانات رفاهی مورد نیاز پژوهشگران

8-     بسترسازی و افزایش امکانات مراکز تحقیقاتی

بنابراین برای پیشرفت علمی کشور در زمینه علوم زیستی سه راهکار پیشنهاد می شود:

1-     توسعه بیولوژی

2-     توسعه شیمی که همکار بیولوژی است

سرمایه گذاری دانشگاهها در زمینه بیولوژی