به بهانه آعاز سال علوم پایه و توسعه پایدار
در یک نگاه دوراندیشانه در حوزه علوم پزشکی و سلامت، توجه به علوم پایه به دلایل مختلفی باید مد نظر قرار بگیرد. به عنوان یک مثال بسیار ملموس اگر به همه گیری کوبید-۱۹ به عنوان یک چالش بزرگ برای بشر در ابتدای قرن جدید نگاهی بیاندازیم در می یابیم که بدون برخورداری از یک دانش خوب و پیشرفته علوم‌پایه و بدون برخورداری از فهم عمیق مبانی پایه بیماری و مکانیزم عملکرد داروها و سایر مداخلات: هرگز نمی دانستیم که بیماری کووید-۱۹ توسط ویروس ایجاد می شود، ویروس چه ساختاری دارد و توالی ژنتیکی آن چیست و اینکه توالی ژنهای آن می تواند مدام تغییر کند. بدون علوم پایه نمی توانستیم آزمایشهای تشخیصی و روشهای درمانی جدید را توسعه دهیم و واکسن بسازیم. در کل دنیای ما بدون یک علوم‌پایه قوی می توانست بسیار وحشت آفرین تر و مشکلاتش بسیار گسترده تر و مخرب تر باشد.
از طرف دیگر در ساختار سیستم های بهداشت و درمان، درک و فهم عمیق از مکانیزم بیماریها و بدن انسان و مبانی علمی روشهای تشخیصی و مداخلات بالینی، مهمترین تفاوت مزیت آفرین پزشکان با سایر نیروهای ارائه کننده خدمات بالینی است. این فهم عمیق قبل از هر چیز منشاء در آموختن علوم پایه در دوره پیش بالینی دارد. لذا برخورداری از علوم پایه قوی و نخبگان پیشگام در توسعه و اعتلای علوم پایه، شرط اساسی برای داشتن پزشکان توانمند و پزشکی پیشرو هست. علوم پایه علاوه بر آموزش مبانی علم پزشکی، مهمترین نقش را در ایجاد مهارت تفکر منطقی و ذهن استدلال کننده در متخصصان حوزه پزشکی دارد. توسعه این مهارت تا پایان دوره آموزش پزشکی و سپس در تمام زندگی حرفه ای پزشک نقش تعیین کننده دارد. البته لازم است در کنار یادآوری و توجه دادن به ضرورت اعتلای علوم پایه پزشکی این نکته هم مدنظر باشد که آموزش دوره پیش بالینی یا علوم پایه در پزشکی نیازمند تغییرات اساسی است. حتماً باید آموزش از موضوع محوری و ساختار بخش بندی شده، به اموزش جامع و مسئله محور تغییر یابد. بازمهندسی درسنامه ها و بازآرایی و سازماندهی مجدد دوره پیش بالینی باید به نحوی انجام شود که در نهایت دانش آموختگان رشته پزشکی، آموخته های دوره علوم پایه را در موقع انجام معاینات و مداخلات بالینی به خاطر بیاورند و بتوانند به کار بگیرد.
در کنار این اهمیت ماهوی علوم پایه، روند های در حال شکل گیری و رویکرد های جدید بشر در حوزه سلامت و دستاوردهای آینده مخاطراتی را برای حوزه پزشکی از جمله خطر غفلت از پرداختن به علوم‌پایه را ایجاد کرده است. در دسترس بودن تکنولوژی های جدید، برخط بودن خدمات و گایدلاین ها ، توسعه هوش مصنوعی و فراهم شدن زمینه اتکای بیش از حد متخصصان حوزه درمان بر داده های برخط به جای ذهن پویا و تجربه انباشته پزشک، می‌تواند توجه به علوم پایه را حد اقل در کوتاه مدت کاهش دهد. باید برای حفاظت از مهارت های مبتنی بر شناخت انسان دارای تخصص، به عنوان سرمایه بی بدیل حرفه پزشکی چاره اندیشی کرد و در عین حال از ارزش افزوده فناوری های جدید نیز استقبال کرد.
سال علوم پایه و توسعه می تواند با توجه انجمن ها، گروههای تحصصی و متولیان علوم پایه در وزارت بهداشت و درمان به فرصتی برای توجه دادن مسئولان، اقزایش بودجه علوم پایه، شروع بازنگری علوم پایه در راستای پزشکی آینده و پزشکی فرد محور تبدیل شود. در تمام این فعالیت ها افزایش جذابیت علوم پایه برای مردم و حانواده ها، افزایش توجه سرمایه گذاران و سیاست گذاران حوزه سلامت، افزایش بودجه دولتی (حمایت از علوم پایه در همه جا جزو وظایف ذاتی دولتهاست)، و افزایش زمینه اشتغال و تامین معیشت دانش آموختگان علوم پایه باید مد نظر قرار گیرد.
نکته آخر اینکه سال علوم‌پایه فرصتی هست که حوزه علوم پایه پزشکی و سلامت برای بهره برداری بیشتر و موثرتر از سایر شاخه های علوم از جمله فیزیک، شیمی، زیست شناسی و ریاضیات با توجه ویژه به بحث همگرایی علوم استفاده نماید. استفاده از رهیافت همگرایی با این علوم می تواند در توسعه آینده علوم پایه پزشکی بسیار موثر باشد.
از همه همکاران ارجمند در هیات مدیره های مجموع انجمن های علوم پایه پزشکی و همچنین اعضای محترم انجمن فیزیولوژی و فارماکولوژی ایران دعوت می کنم تا با کمک یکدیگر و برنامه ریزی مناسب در سال علوم پایه و توسعه، برای شناساندن اهمیت علوم پایه از جمله دو رشته بسیار مهم و راهبردی فیزیولوژی و فارماکولوژی تنقش آفرینی کنیم.
با سپاس و آرزوی سلامت
دکتر محمد جوان
رئیس انجمن فیزیولوژی و فارماکولوژی ایران
