علوم و فناوری های همگرا
بشر در قرن بیستم در حوزه علوم از مهندسی معدن در اعماق زمین تا مهندسی هوا و فضا توسعه زیادی داشته است و در این راستا از طبیعت استفاده و بهره برداری کرده است، اما از قرن بیست و یکم به نظر می رسد خود انسان، موضوع مورد مطالعه و مهندسی قرار گرفته است، بنابراین حوزه همگرا بحث رشته هایی است که در گذشته باهم ارتباط خاصی نداشتند اما به نظر می رسد در راستای این هدف در حال همگرا شدن هستند. منظور از هدف موردنظر، دستکاری و مهندسی انسان است؛ این رشته ها شامل زیست فناوری، نانو فناوری، فناوری اطلاعات و علوم شناختی است. اصطلاح فناوری همگرا در سال ۲۰۰۱ در نشستی که توسط بنیاد ملی علوم در آمریکا تشکیل شده بود، مطرح گردید، که برای آن بودجه خاصی را نیز در نظر گرفتند، پس از گذشت ۴ سال از این اتفاق، در کشور ما نیز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ستادی را در این زمینه تشکیل داد که هم اکنون هم در حال بررسی و آماده سازی بسترها و زیرساخت های آن هستند. جدای از بحث فناوری، این علوم قابلیت هایی را برای بشر ایجاد می کند که تبعات الهیاتی و دغدغه های فقهی و حقوقی را در حوزه دین و علوم اسلامی ایجاد می کند.
هم‌اکنون، جهان در حال تجربه کردن بنیان‌های انقلاب صنعتی چهارم است. انقلابی که بر روی همجوشی و همگرایی فناوری‌ها است. این حرکت به سوی انقلاب صنعتی چهارم که خود را به شکل یک ابرروند نشان داده است، موجب شده است که خطوط میان فناوری‌های فیزیکی، دیجیتالی و بیولوژیکی محو شوند. در حقیقت، دیجیتالی شدن، ستون فقرات انقلاب صنعتی چهارم است که به واسطه آن همگرایی فناوری‌ها و رشته‌های علوم روی داده و دانش‌ها و فناوری‌های نوینی، در این گذار پدیدار می‌شوند که نمونه‌های آن‌ها را می‌توان در هوش مصنوعی، واقعیت افزوده مجازی، اینترنت اشیا (IOT)، خودروهای خودران، پهبادها، چاپ سه‌بعدی، نانوفناوری، زیست‌فناوری، علوم مواد پیشرفته، ذخیره‌سازی انرژی و رایانش کوانتومی مشاهده کرد. انقلاب همگرایی، یک جابجایی پارادایمی است. همگرایی بازتفکر در این امر است که چگونه می‌توان پژوهش علمی را به گونه‌ای هدایت کرد که از گستره‌ای از دانش، از میکروب شناسی تا علوم رایانه‌ای و طراحی مهندسی، بهره‌مند شویم. در همگرایی میان علوم زیستی، فیزیکی و دیجیتالی، انقلاب صنعتی نوینی را تجربه خواهیم کرد که به "انقلاب صنعتی چهارم" موسوم است که آذرخش‌های آن نه‌تنها در صنایع و فناوری‌های آینده بازتاب دارند بلکه بر ماهیت انسان از دیدگاه فردی، اقتصاد و جهان کسب‌وکار نیز فرود خواهند آمد. بر پایه چنین اثرات شگرف در نتیجه جابجایی پارادایمی حاصل از همگرایی فناوری‌ها است که کشورهای پیشرفته جهان از دهه قبل، برنامه‌های هماهنگ خود را برای دریافت سودمندی‌های فناوری‌های همگرا آغاز کرده‌اند. خوشبختانه، در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری کشور عزیزمان ایران نیز مرکز راهبردی فناوری‌های همگرا تشکیل شده است که محور توسعه فناوری کشور را براساس فناوری‌های همگرا مورد نشانه قرار داده است.
حرکت به سوی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای روندی است که در دانشگاه‌های کشور نیز از دهه گذشته حضور خود را در قالب پروژه‌ها و مراکز تحقیقاتی میان‌رشته‌ای نشان داده است. در دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی شریف، پژوهشکده‌ی علوم و فناوری‌های همگرا تاسیس شده است. دانشگاه آزاد دانشکده‌ای با عنوان علوم و فناوری‌های همگرا و کوانتوم راه‌اندازی کرده است. دانشگاه تربیت مدرس دانشکده‌ای با عنوان علوم و فناوری‌های بین‌رشته‌ای تاسیس کرده است. اما باید تأکید شود که همگرایی ورای حوزه میان‌رشته‌ای جای دارد و در حقیقت همگرایی شکل گسترش‌یافته‌ای از پژوهش میان‌رشته‌ای است. دانشمندان فعال در حوزه فناوری‌های همگرا به این واقعیت دست یافته‌اند که در همگرایی علوم فیزیکی، زیستی و دیجیتالی (انقلاب صنعتی چهارم)، هر کدام از این شاخه‌های علوم می‌تواند هنگامی که به حد کمال همگرایی می‌رسد از حوزه فکری، ایده‌ای و ابزاری دیگر شاخه‌های علم بهره بی‌نهایت را کسب کند و بدین سان حل مسایل پیچیده در جهان آکنده از پیچیدگی و سؤالات بی‌شمار انجام گیرد. هر چند که همگرایی و پژوهش میان‌رشته‌ای بسیار به یکدیگر نزدیکی دارند (تا حدی که به جای یکدیگر نیز در ادبیات سیاست علمی استفاده می شوند) اما بایستی به همگرایی فراتر از حوزه میان‌رشته‌ای نگریسته شود. در حقیقت، همگرایی از پژوهش میان‌رشته‌ای گذر می‌کند و به فراتر از همکاری چنگ می‌اندازد. همگرایی شاهراهی برای نوآوری است. توسعه در فناوری اطلاعات، مواد، تصویربرداری، فناوری نانو، اپتیک، فیزیک کوانتومی همراه با پیشرفت‌ها در محاسبه‌گری، مدل‌سازی و شبیه‌سازی، علوم فیزیکی را متحول کرده‌اند. حرکت به سوی همگرایی از مسیر میان‌رشته‌ای گذر می‌کند و به خلق فناوری‌های همگرا می‌انجامد. با وجود لمس چنین روند نیرومندی در محافل آکادمیک ایران، اما چالش هایی نیز نمایان شده‌اند. نخست آنکه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها در اتمسفر میان‌رشته‌ای رشد نیافته‌اند و بسیار محصور در قالب‌های رشته‌ای خود هستند. گزارشی با عنوان فناوری‌های همگرا در بهبود عملکرد انسان نتایج کارگاه آموزشی برگزار شده در سوم و چهارم دسامبر ۲۰۰۱ توسط بنیاد ملی علوم و وزارت بازرگانی آمریکا را تبیین کرده است. همان‌طور که در این گزارش آمده است، دانشمندان و مهندسان در تمام زمینه‌های کاری باید دست‌کم در یکی از رشته‌های NBIC (نانوفناوری-زیست‌فناوری- فناوری اطلاعات- علوم شناختی) و زمینه‌های نزدیک به آن مهارت‌هایی را کسب کنند و با همکاران خود در دیگر زمینه‌ها همکاری کنند. موسسات آموزشی نیز در تمام جنبه‌ها باید اصلاحات برنامه‌ای و سازمانی عمده‌ای را برای بازسازی تدریس و پژوهش در زمینه‌ی علم و مهندسی بر عهده گیرند، به‌طوری که بتوان برای آموزش نیروی کار فنی برای آینده رشته‌های مجزای گذشته را حول اصولی مشترک به همگرایی رساند. از این‌رو پیش‌بینی می‌شود در چشم‌اندازی آینده‌نگرانه، با چنین حرکت به سوی همگرایی، بخش‌ها و دانشکده‌هایی که به شکل سنتی در قالب رشته‌های متمایز از هم شکل گرفته‌اند، رخت بربندد و به جای آن‌ها، در دانشگاه‌های نسل سوم، مؤسسه‌های پژوهشی همگرا پدیدار شود.
