عظمتِ به یغما رفته - دکتر رضا مقدسی

آپادانا، کاخی بسیار بزرگ و مجلل بوده است، که اکنون ویرانه ای از آن باقی مانده است. کاخ آپادانای شوش در زمان داریوش بزرگ، در حدود سال‌های ۵۱۵ تا ۵۲۱ پیش از میلاد، به دستور او بر روی آثار و بقایای عیلامی در شوش بنا شد. دیوارهای این کاخ از خشت با نمای آجری و ستون‌های آن از سنگ بوده است. دیوارهای داخلی آن با آجر لعاب‌دار پوشیده شده ‌بود و دارای نقش‌های سربازان گارد جاویدان، شیر بالدار و گل نیلوفر آبی بوده ‌است. بخش‌های مهمی از این کاخ در زمان اردشیر یکم هخامنشی (۴۶۱ پیش از میلاد) دچار آتش‌سوزی شد و در زمان اردشیر دوم (۳۵۹ پیش از میلاد) بازسازی شد. سرانجام این کاخ مانند سایر کاخ‌های هخامنشی در زمان حمله ی اسکندر مقدونی به کلی ویران شد.

زیگورات دوراونتاش (به آشوری: Dūr Untaš، به ایلامی: Āl Untaš dNapiriša)که بیشتر با نام چُغازَنبیل شناخته می‌شود، نیایشگاهی باستانی است که حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد در تمدن ایلام ساخته شد. این زیگورات، بنای مرکزی محوطه باستانی به‌جای مانده از مجموعه ایلامی دوراونتاش (شهر اونتاش) است که نزدیک شوش در استان خوزستان قرار گرفته‌است. چغازنبیل در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان اولین اثر تاریخی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و معماری منحصر به فرد آن، در کنار زیگورات‌های کشف شده در میان رودان، برای باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ و میراث فرهنگی جهانی شناخته شده‌است. تا پیش از کشف زیگورات‌های کُنار صَندَل و تپه سیَلْک، چغازنبیل تنها نمونه یافت شده از این نوع بنا در ایران بود. خاورشناسان چغازنبیل را کهن‌ترین ساختمان مذهبی شناخته شده در ایران می‌دانند.

در کنار آثار به جای مانده از کاخ آپادانا، موزه ای بنا شده است، که برخی از آثار تاریخی در آن به معرض نمایش گذاشته شده است. تابلوی سرباز هخامنشی و شیر بالدار از آثار بی نظیر این موزه هستند. متاسفانه، بعد از اطلاع یافتن اینجانب از ربایش تابلوهای اصلی توسط فرانسویان و بدلی بودن تابلوهای موزه، بسیار منقلب شدم. امروز، این حس را با شما به اشتراک می گذارم. به راستی، چرا آثار تمدن ایرانیان در موزه های اروپائی و آمریکائی نگهداری می شوند؟  

وقتی به فرانسه بروید، فرانسویان با افتخار شما را به بازدید از موزه لوور می برند. موزه لووْر (به فرانسوی: Musée du Louvre) بزرگترین موزه ی هنر و یک بنای تاریخی در مرکز شهر پاریس می‌باشد. در این موزه بالغ بر ۳۸۰۰۰ اثر هنری مربوط به پیش از تاریخ تا سده ۲۱ میلادی در فضایی بالغ بر ۷۲۷۳۵ متر مربع جمع‌آوری و در معرض دید قرار گرفته اند. در سال ۲۰۱۷ میلادی، موزه لوور، با ۸/۱ میلیون بازدید کننده، در فهرست پربازدیدترین موزه‌ های جهان قرار گرفت. یکی از سالن های اصلی این موزه مربوط به آثار تمدن ایرانیان است. در کنار آثار تمدن مصریان و سایر ملل شرقی و آفریقائی و ... هنگامی که وارد بخش ایران در موزه لوور می‌شوید و زمانی که اجسام باستانی عظیم‌الجثه ایران را در آن جا مشاهده می‌کنید در ابتدا اشک در چشمان هر ایرانی حلقه می‌زند؛ که چرا این اشیاء تاریخی باید در این کشور باشند. در فرانسه ای که خود را مهد دموکراسی می خواند. برخی از این اشیاء و آثار تاریخی مانند سرستون های کاخ آپادانا آنقدر حجیم و سنگین هستند که برای حرکت دادن آنها نیاز به جرثقیل ها و ماشین آلات بسیار بزرگ بوده است. بر اساس اسناد تاریخی، بیشترین آثار تاریخی که از ایران خارج شده است مربوط به دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه است که در آن دوران امتیازات ویژه‌ای برای کشف و خارج کردن اشیاء تاریخی ایران به فرانسوی‌ها داده شده بود. ژان دیو لافوا و همسرش در زمان ناصرالدین شاه قاجار، با قراردادی خفت بار، اکتشاف و غارت آثار تاریخی در آپادانا را به عهده گرفتند، و تمام آنچه قابل انتقال بود را به فرانسه منتقل کردند، و آنچه قابل انتقال نبود را نابود می کردند. چرا؟ شاید، بخاطر احساس حقارت در برابر عظمت تمدن ایرانی. این احساس حقارت هنوز هم در غربیان زنده است. ژان دیولافوا در کتاب خاطراتش می‌گوید: «دیروز گاو سنگی بزرگی را که در روزهای اخیر پیدا شده‌است با تاسف تماشا می‌کردم، در حدود دوازده هزار کیلو وزن دارد! تکان دادن چنین توده عظیمی غیرممکن است. بالاخره نتوانستم به خشم خود مسلط شوم، پتکی بدست گرفتم و بجان حیوان سنگی افتادم. ضرباتی وحشیانه به ‌او زدم. سر ستون در نتیجه ضربات پتک مثل میوه رسیده از هم شکافت.»

یکی از مهم ترین، زیباترین و ارزشمندترین اشیاء تاریخی ایران در موزه لوور فرانسه،  بدون شک «گاو دوسر» یکی از سرستون‌های اصلی تخت جمشید است. آثار بسیار برجسته و گرانسنگی مانند سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا، سنگ‌نگاره زن عیلامی و ندیمه، سنگ‌نگاره بز با دم ماهی، تندیس فاخته لاجوردی، تندیس ناپیرآسو، تابلو مراسم نیایش راهبه‌های آفتاب، تخته بازی ۵۸ خانه، نقش برجسته آجری شیر کاخ آپادانا شوش، سرستون گاو دوسر کاخ آپادانا شوش، کتیبه داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش، افسار برنزی لرستان و صدف‌نوشته اکدی و صدها اثر دیگر. تعداد آثار ایرانی در موزه لوور بالغ بر 2500 اثر گرانبها می باشد.

بنابراین، عدم شناخت کافی از تاریخ ایران باستان، ضعف فکری و مالی حکومت قاجار و طمع اروپائیان باعث انتقال آثار مهم و برجسته تمدن ایرانی به موزه های آنها شده است.

 به راستی آیا فرانسویان از خود پرسیده اند که چرا باید چنین مجموعه ای را  از طریق غارت سایر ملل مانند ایران به دست بیاورند؟ و با بزرگی دیگران، خود را بزرگ بدانند و بر ثروت مادی و فرهنگی خود بیافزایند؟ چه نهاد بین المللی، مراقبت از آثار باستانی ما را به ایشان واگذار کرده است؟ آیا حکومت های ضعیف و دست نشانده قاجار ، حق تاراج و فروش آثار تاریخی تمدن ایرانی را داشته اند؟ آیا، ایرانیان از خود می پرسند که چرا باید در پاریس به تماشای آثار تاریخ تمدن خود بنشینند؟ توصیه می کنم حداقل به صورت مجازی از موزه لوور دیدن کنید و عظمت به تاراج رفته سرزمین مادری را ببینید.

آیا زمان آن فرا نرسیده است که آثار باستانی هر ملتی در همان مملکت به نمایش گذاشته شود؟

به امید روزی که »موزه ایران باستان» تنها محل نگهداری و نمایش تمام آثار تمدن ایرانی باشد. در صورت تحقق این وعده، کشور ما بزرگ ترین موزه تاریخی جهان را خواهد داشت.

به امید روزی که ایران عزیز و سربلند، عظمت و شکوه گذشته خود را به دست آورد.