عصر زیست شناسی رضا مقدسی
علم زیست شناسی شگفت انگیزترین ، گسترده ترین و جذاب ترین رشته های علوم تجربی می باشد . گستردگی آن به دلیل تنوع ، پیچیدگی و کثرت گونه های جانداران می باشد ، که تمام پهنه های زمین ، خشکی ها و آب ها ، را اشغال نموده اند و جذابیت آن بخاطر پرداختن به آثار حیات و کشف قوانین حاکم بر زندگی موجودات زنده می باشد ؛ امری که تمام تلاش ها و فعالیت های بشر بخاطر بهبود کیفیت آن است .
زیست شناسی چشم ما را به جهان بازتر می کند و چشم انداز آفرینش را در مقابل دیدگان عقل ما گسترده تر می سازد . در این علم ، آیات الهی را در آفاق مختلف هستی به وضوح و زیبائی مشاهده می کنیم و ترکیب موزون حکمت و علم و قدرت و زیبائی را که از صفات الهی است در یکایک پدیده های هستی مشاهده می کنیم . این مشاهده هم ما را در برابر مبدأ هستی به خضوع و ایمان وا می دارد و هم در بهره مندی صحیح از نعمت های الهی در آفرینش ، شناخت و توانائی می بخشد . از این رو ، می توان گفت که مطالعه ساختمان موجودات زنده از دریچه علم زیست شناسی ، در واقع مطالعه بخش وسیعی از کتاب خلقت و نظاره کردن بر بسیاری از آیات اعجاب انگیز و تحیر آفرین خالق جهان است . لذا درس زیست شناسی ، در عین حال درس خداشناسی و آشنائی با زیبائی و ظرافت و اتقان صنع پروردگاری است . زیست شناسی پرده از روی بخش وسیعی از نظم و تدبر عمیق و مافوق تصور حاکم بر جهان را کنار می زند.
ابزار شناخت در زیست شناسی ، بسان هر علم تجربی دیگر ، مشاهده و تجربه است، وسیله ای که دانشمندان زیست شناسی برای مطالعه در محیط های زنده از آن سود می جویند و به کمک آن به شناخت قوانین حاکم بر موجودات زنده می پردازند ، حس و تجربه است .
بشر امروزی با مشکلات و معضلاتی روبروست که بدون کمک زیست شناسان قادر به حل آنها نمی باشد . هم اکنون بیش از 6 میلیارد انسان در سطح کره زمین زندگی می کنند و هر ثانیه سه نفر به تعداد آنها افزوده می شود . اکنون بشر به سرعت در حال بلعیدن منابع طبیعی است . هم اکنون در هر ثانیه بیش از یک هکتار از جنگل های گرمسیری جهان در حال نابودی است و زمین تا کنون تقریباً نیمی از جنگل های بارانی استوائی خود را از دست داده است . پیش بینی می شود در آینده ای نه چندان دور این جنگل ها از بین بروند . در اثر تخریب وسیع جنگلها که انسان بخرد[1] (!) مسبب آن است، حدود 000/50 گونه گیاهی یعنی 4/1 کل گونه های موجود ، همراه با 2000 گونه پرنده و تعداد بی شماری از گونه های حشرات منقرض خواهد شد .
هم کنون ، بیش از یک سوم جمعیت جهان از گرسنگی و سوء تغذیه و یا هر دو رنج می برند و 4/3 آنها آب و مسکن کافی ندارند . بنابراین تعداد زیادی از انسانها در کشورهای جنوب (در حال توسعه ) از گرسنگی و یا امراض ناشی از سوء تغذیه جان می سپارند . اصلی ترین علت پدید آوردنده این وضع رشد مداوم جمعیت آدمی به ویژه در کشورهایی است که کمبود غذا در آنها مشهودتر است . در عین حال ، هنوز هم رشد جمعیت در بیشتر کشورهای فقیر بسیار بیشتر از رشد جمعیت کشورهای صنعتی و ثروتمند است ، در نتیجه ، روز به روز اغنیا، غنی تر و فقرا ،فقیرتر می شوند.
بحران های دیگری همانند کمبود آب ،کمبود انرژی و ایدز نیز روز به روز فشار مضاعفی را به بشر متمدن وارد می نمایند . امروزه زیست شناسان به همراه دانشمندان سایر علوم در تلاشند راه حل هایی برای مشکلات پیچیده بشر بیابند . راه هایی برای تولید بیشتر غذا ، کشف دارو های جدید ، درمان بیماریها و یافتن راه حل هایی برای نجات گونه های در خطر انقراض و ... .
بررسی ها نشان می دهد که کشورهای پیشرفته جهان سهم عمده ای از درآمد ملی خود را صرف پژوهش در علوم زیستی (زیست شناسی سلولی و ملکولی ، بیوشیمی ، پزشکی ، کشاورزی و فارماکولوژی ) می نمایند و رشته های فیزیک ، شیمی ، رایانه ، ریاضی و مهندسی در رتبه های بعدی قرار دارند . سهم علوم زیستی در تحقیقات جهان 5/57 درصد و علوم فیزیکی (فیزیک ، شیمی ، ریاضی و مواد ) 5/42 درصد می باشد . این در حالی است که در ایران علوم زیستی 24 درصد و علوم فیزیکی 5/42 درصد از سهم کل تحقیقات کشور را به خود اختصاص می دهند . از طرف دیگر در رتبه بندی جهانی علوم زیستی ایران حائز رتبه 60 و شیمی حائز رتبه 44 می باشد . این آمار نشان دهنده توجه شایان و تلاش جدی کشورهای پیشرفته به علوم زیستی می باشد ولی در کشور ما به علوم زیستی توجهی درخور نمی شود .
دروس زیست شناسی مدارس سه هدف عمده را دنبال می کنند : انتقال دانستنی های لازم درباره جاندارن و محبط زیست آنها به فراگیران ، ایجاد مهارت ها و توانائی های لازم در دانش آموزان و به وجود آوردن نگرش زیستی مناسب در آنها به طوری که به عنوان شهروندی آگاه و مسئولیت پذیر قادر به درک صحیح مسائل بهداشتی و زیست محیطی و کمک به حل مسائل زیستی خود اطرافیان و جامعه به ر روش منطقی و علمی باشند.
زیست شناسی علمی تجربی است و فقط با حفظ کردن مطالب آن ، بدون داشتن مهارت لازم در زمینه اندیشیدن و پژوهش در دنیای پیرامون ، نمی توان سهم شایسته ای در پیشبرد آن بر عهده گرفت .
علم زیست شناسی در عصر حاضر دروان گذر از زیست شناسی توصیفی به زیست شناسی تحلیلی را طی می کند . زیست شناسی امروز می کوشد تا با تکیه بر یافتن الگوهای ساختمانی و علمی مشترک در بین اشکال گوناگون حیات ، به درک صحیحی از منطق حیات (The logic of life ) نائل آید و قانونمندی پدیده های مختلف زیستی را دریابد . به قول فرانسوا ژاکوب (F.Jacob –1972 ) « هدف زیست شناسی امروز ، درک و توجیه خصویات جانداران براساس اجزای سازنده آنهاست »
زیست شناسی امروز نگرش چرا جویانه دارد و ادموند ویلسون (E. .Willson) کلید دستیابی به پاسخ چراها را چنین می داند : « کلید هر مسئله زیست شناختی را سرانجام باید در سلول جستجو کرد ، چون هر جاندار یا خود یک سلول یا زمانی یک سلول بوده است ». این همان وظیفه ای است که زیست شناسی سلولی و ملکولی بر عهده دارد . مهندسی ژنتیک ، که یکی از دستاوردهای این علم است ابزار قدرتمندی است که نه تنها در علوم زیستی بلکه در تکنولوژی جایگاه بسیار رفیعی به خود اختصاص داده است .
بیوتکنولوژی ، با بهره گیری از فنون مهندسی ژنتیک و اصول ژنتیک ملکولی چنان تأثیرشگرفی بر روندهای علمی و اقتصادی نهاده است که آن را « انقلاب سوم علمی » نام نهاده اند . انقلابی که به عقیده بسیاری از پژوهشگران به دنبال انقلاب اتم و انقلاب انفورماتیک و رایانه آینده بشر به آن متکی است .
تا کنون تحقیقات زیست شناسی به مشاهده مقدماتی پدیده های طبیعی محدود بوده است ولی اکنون این دورنما را مشاهده می کنیم که قادر به کنترل و کارگردانی سیستم های زنده خواهیم بود . این دانش قبلاً هرگز به دست نیامده بود مگر در داستانهای تخیلی .
بنابراین اگر بشر بخواهد کره زمین را به عنوان تنها زیستگاه شناخته شده در عالم با تمام زیبائی هایش حفظ کند ، چاره ای ندارد که برنامه ریزی دقیق و حساب شده ای برای استفاده از طبیعت و منابع آن بنماید . آموزش اصول محیط زیست در مدار نقش بسیار مهمی در این زمینه دارد .
به امید آنکه آسمان زمین مان ، همواره آبی آبی و جنگل هامان همواره سبز سبز باشند. به قول سهراب سپهری:
آب را گل نکنیم .
مردمان سر رود ، آب را فهمیدند .
گل نکردندش ، ما نیز
آب را گل نکنیم .
منابع :
- دانش زیست شناسی – پل وایس و ریچارد کوف – انتشارات مدرسه- 1372
- زیستن در محیط ریست – جی تی میلر – انتشارات دانشگاه تهران-1371
- مبانی ژنتیک ملکولی – سید علی آل محمد و منیژه رحمانی – انتشارات فاطمی – 1381
- زیست شناسی ، دانش پیشتاز قرن – دکتر موسوی موحدی – دانشگاه تهران (IBB)
- هشت کتاب -سهراب سپهری
1-Homo sapiens
